Логотип Казан Утлары
Яңа исемнәр

Кытай елгасы (дәвамы)

Улын коткарырга омтылып та карамады ул – үзенә исән калырга кирәк иде, улына тимәсләр әле, тимәсләр... Үзе исән калса, коткарыр улын да! Тик үзенә котылырга, качарга, мөмкин кадәр ераккарак китәргә!

(Әсәрнең башын МОНДА басып укыгыз)

Бәтәч, Кытай яктылык күргәнем юк дип уйлаган иде. Әмма ул аның гомерендәге иң куркыныч яктылык – ашыгып абзарга кергән Сирай кулындагы фонарь булган. Шуны Кытайның бите пешәрлек дәрәҗәдә якын китереп сузгач, куркыныч карарын да әйтте:

– Тереләй күмәбез хәшәрәтләрне!

Сирай байның фонареннан төшкән якты, бүгенге кояш нуры – менә аның дөньялыкта соңгы елларда күргән яктылыгы. Алга таба аны әнә кабер караңгысы көтә, биш кеше тырышып-тырышып аны тирәнәйтә. Йа, Хода! Нинди рәхәт күрде ул бу дөньядагы кырык биш елда? Кайда ул урланган атлардан килгән акча?«Урланганның бәясе арзан була», дип тиеннәр генә бирәләр иде аңа. Урлый белсә дә, сата белмәде шул. Бер яктан керә торды, икенче яктан чыгып китә торды. Бердәнбер улына да шушы каберне мирас итеп калдырамы инде?

Тукта. Җебемә. Ашык, Кытай. Тап чарасын!

Котылырга кирәк кулын уеп кергән бу богаулардан! Боларның кораллары юк, ычкынса, тоттырмас иде ул! Кытай, сулкылдаган улыннан, үлем әчесен якынайткан чокырдан игътибарын читкә юнәлтеп, котылу эзләде.

– Нишләргә?

Кайсын да булса үз ягыңа аударырга кирәк. Берәрсен кызгандырырга, нәрсәдер вәгъдә итәргә, сораганын эшләргә, әмма үз ягыңа аударырга! Дөньяда хәерчелек, һәркемгә ашарга-яшәргә кирәк! Аннары белер ул нишләргә! Кытай, ныклы карарга килеп, азапланып кабат тезләнде. Сирай фикереннән кире кайтмас. Хатынын кыйнап үтергән кешене рәхим-шәфкатькә өндәп, ялынып-ялварып кына фикереннән кире кайтарып булмый.

Ә кемнән ярдәм сорарга?

Ирләр барлыгы биш кеше. Хәзер инде берсе генә чокырда, икесе өстә. Берсе ял итә.

Чокырда казынган Гыйбадтан сораудан мәгънә юк – Сирайның гомерлек ялчысы. Сафа-приказчиктан да сорап булмый, анысы да гомере буе байга бил бөгә. Рәхим – Сирайның күршесе, җитмәсә, Кытайдан каза күргән кешеләрнең берсе. Рәхимнең кара туры айгырын күрше авыл марие аркылы сатып җибәреп зур диваналык эшләде. Тегесе исерек баштан айгырны Кытай урлаганын бөтен дөньяга сөйләп сасытты. Үзен дә төрмәгә алып киттеләр озын теле аркасында, Кытайны да батырды.

Ат карагының кысык күзләре суга батып баручының куллары кебек шабыр тиргә баткан чокыр казучылар буйлап йөгерде. Кайсына гына барып бәрелергә? Хәмбәл!

Сираҗи байның күршесе, борыны эченнән гел нидер көйләп йөргәне өчен «Шагыйрь» кушаматы алган Хәмбәлнең күңеле каты түгелдер. Бер генә кешене булса да үз ягыңа аударсаң да, уңай якка нидер үзгәртеп булачак кебек. Шагыйрьнең нечкә күңеленә тияргә кирәк бераз. Балачакны искә төшерергә!

– Хәмбәл... Хәмбәл дус! Хәтерлисеңме, шушы елга буенда синең белән су үрмәкүчләре эзләгән идек...

– Аннары ат урлап кайттыңмы? – дип шаркылдады Сирай бай. Кытай аңа игътибар да итмәде, мышный-мышный җир казып маташкан Шагыйрьнең нечкә күңелен үзенчә кузгатмакчы булды ул:

– Хәмбәл, хәтерлисеңме, Вафаның абыйсы ул үрмәкүчләрне үтермәкче булгач, син аларны: «ямьсез булсалар да яшәсеннәр», дип коткарган идең? Син бит әйбәт кеше, Хәмбәл. Синең бит күңелең әйбәт...

Хәмбәл, казып торган җиреннән шып туктады, әмма кабергә төбәлгән карашын күтәрмәде.

– Хәмбәл абый, коткар мине! – Кытай малае да, әтисенең ни эшләргә теләгәнен аңлады бугай, Шагыйрьгә ябырылды.

– Хәмбәл абый, әйт, җибәрсен ул безне! Син болар шикелле явыз түгел бит, яшисем килә минем!

Аталы-уллы ике әсир, тезләрендә вак адымнар белән тыпырчынып атлап-шуышып Шагыйрьгә омтылдылар. Күзләрендә чиксез өмет, авызларында ялвару сүзләре. – Коткар, Хәмбәл абый! Коткар!

– Үкермә, әнчек! – Сираҗига боларның шулай кылануы ошамады, атылып килеп, башта Кытайга, аннары үсмергә типте. Малай бите белән балчыкка барып төште, шундук йөзен күтәреп, кабат Хәмбәлгә ялварды:

– Хәмбәл абый, абыем, бәгърем, миңа ундүрт кенә яшь, үтермә мине! Алла хакы өчен...

Бер сүз дәшми торган Хәмбәл тураеп басты. Шагыйрьнең йөзен күреп, ике әсир дә тетрәнеп китте – әллә инде аны алыштырып куйганнармы? Тирдән юешләнеп маңгаена ябышкан чәчләре астындагы кан баскан күзләре уйнап тора иде аның. Шагыйрьнең куркыныч карашын күреп, Сираҗиның да эченә шом йөгерде – әллә коткарырга итәме? Кытай да, аның улы да тынып калдылар – нишләргә җыена бу?

– Нәрсә, мирне талаган карак, әллә денеңне искә төшердеңме? Мә, кабергә ияләшә тор!

Шагыйрь, куллары белән кызыл балчык алып, малайның да, әтисенең дә йөзенә бәрде.

– Мә, мә, тыгын! Ияләшә тор балчыкка, ат карагы! Кытай да, улы да өнсез калдылар. Өмет җебе шартлап өзелде. Шагыйрь кулыннан очкан балчык кисәкләре утлы күмермени, алар тигән саен ике әсир дертләп, куырылып китте.

Сираҗига Шагыйрьнең бу адымы бик ошады:

– Ха-ха, ияләшә тор, диме! Хахах!

Бик ямьсез итеп көлгәч, Сираҗи бай да аяк очы белән балчык сиптерде:

– Шагыйрь белмичә әйтмәс, ияләшә торыгыз! Аннары ул төшкә таба авышкан кояшка күз салды, тавышында борчу барлыкка килде:

– Әйдәгез, малайлар, тизрәк казыгыз. Эшен бетерик боларның. Сираҗи байның яклау сүзләреннән күңеле күтәрелгән Шагыйрь исә кызып киткән иде, әтәчләнеп, кулына эләккән таш кисәген дә Кытайның йөзенә орды:

– Кат, дуңгыз! Таш, башын аска иеп утырган, инде кичтән үк шактый типкәләнгән корбанның маңгаена бәрелеп, читкә чәчрәде. Кытай авып ук китте. Шагыйрь чокыр читеннән тагын таш эзли башлаган иде, Сираҗи көрәге белән аның аркасына каты итеп төртте:

– Булды, казуыңны бел, Шагыйрь кисәге, дивана! Син үтерсенгә тотмадым мин аны!

Сираҗиның да тавышында миһербанлык чаткылары була ала икән. «Катмадымы ул?» – дип, әсирнең йөзен борып карады. Кытай күзләрен ачыпйомып торганны күргәч, «Исән икән!» – дип сөенеп куйды.

– Карагыз аны! Бармак белән дә кагыласы булмагыз! Бәреп үтерәсе булса, мин аны кичә абзарда ук хәл иткән булыр идем! – дип, ныгытып әйтеп тә куйды кабер казучыларга. Үзе: «Әйдәгез, тизрәк», – дип ашыктыра башлады.

Ярдәм көтмәгәндә килде Кытайга. Һәм берьюлы ике яктан! Чалкан яткан Кытай кулына ниндидер салкын әйбер тигәнне сизде. Гомеренең азагы якынлашу зиһенне дә үткенләтә икән – ир шундук аңлады: таш түгел, ниндидер очраклылык һәм могҗиза белән кемнеңдер кайчандыр төшеп калган пычак тимере иде бу! Сабы череп, тимере күгәреп беткән, әмма еллар буе Кытайны көтеп яткан. Азатлык көтеп тилмергән бармаклар пычакны мәче тычканны эләктергән кебек тотып алды. Маңгаеның авыртканы да онытылды, ул кире тезләнеп утырды – иң башта аяклардагы богауларны кисәргә кирәк. Әмма Сираҗи күз алдында ничек эшләргә дигәндә генә... Рәхим телгә килде:

– Сирай, җиткәндер.

– Нәрсә, аңламадым? – Тегесенең күзләре акайды.

– Булды, – Рәхим шундый итеп әйтте ки, хәтта нокта куйды кебек. – Кабыргасын санадык. Өнен алдык. Адәм баласының җанын кыеп, гомерлек гөнаһ җыймыйк өстебезгә. Кирәкми. Ахирәттә дә җавап бирәсе бар.

– Тукта, син нәрсә? Шушы хәшәрәтләрне җибәрик, дисеңме?

– Җибәрик. Биргәләп алыйк та җибәрик. Бүтән мондый хәлдә күренмисең, дигән шарт белән озатырга кирәк. Тагын кайтып күренсә, күз күрер. Күренмәс ул. Кайтмас та...

Шушы сүзне генә көткән кебек, чокыр казыган Вафа белән Гыйбад та, эшләрен ташлап, Рәхимгә текәлде. Кытай малае да өметле күзләрен Рәхимгә текәп, тынып калды. Шагыйрь генә, берни булмаган кебек, аһ-уһ килеп, казуын дәвам итте. Кытай шаккатты – уйлап карасаң, Рәхим аңардан күбрәк тә зыян күргәндер әле! Сирайның байлыгы очсыз-кырыйсыз, бер аты югалуын сизмәслек тә, ә Рәхимнең бит аның кадәр байлыгы да юк! Кара турысы карап торган бердәнбер байлыгы! Ул язгы чәчү алдыннан Рәхимне бөтенләй кулсыз калдырды дияргә була! Рәхимсезлеге өчен Рәхимсез кушаматы алган Рәхим бит ул! Елгадан тотып кайткан балыкларны иснәгән өчен песине бәреп үтергән Рәхим! Әмма шаккатып торырга вакыт юк, бу мизгел – котылу өчен уңайлы форсат!

Кытайның күзләре боларда, ә куллары ашыгып-ашыгып эшли – аякны уеп кергән бауларны черек тимер кисәге белән кешегә сиздерми кисүе бик авыр! Бәхеткә, тегеләр арасында бәхәс кызып китте – болай да киеренкелекнең соңгы чигендә торган Сираҗи бай Рәхимнең бугазына ук ябышты һәм йолыккалый башлады:

– Син нәрсә? Әллә син дә ат карагы белән бер әртилдәнме? Әллә урлаганнарын сиңа китерә идеме? Ә? Нигә дәшмисең? Рәхим дә төшеп калганнан түгел, үзе дә Сираҗиның бугазыннан алды:

– Котырма, Сирай! Авыз ачканыңны колагың ишетсен! Ул ат карагы булса, син кеше үтерүче булмакчымы?

– Син... син! – Ачуына тыгылган Сирай сүз таба алмады һәм котырып кычкырды:

– Тиз бул, төш кабергә! Казы! Сүземә аркылы төшсәң, ат карагы белән үзең дә кереп ятарсың! Мин – Сирай бай булырмын, белдеңме шуны!

– Яткырып кара! – Рәхим дә бирешергә теләмичә йолыккалады.

– Җибәр! – дип үкерде бай һәм тукталып калган ирләргә ябырылды:

– Ә сез нәрсә терәлеп каттыгыз! Казыгыз! Кабер казучыларның никтер эшкә керешәсе килмәде. Аларның күзләрендә шик һәм шөбһә күргән Сирай үзенең җиңелгәнен аңлады. Хәтта бөтен яшәеше Сирайга гына бәйле Вафа приказчикның да шушындый гөнаһны өстенә аласы килми иде, ахры, көрәген кадап, куллары белән үзен кочаклап, басып тора бирде.

Тәк, тәк... Сирай, Рәхим кулыннан ычкынып, ирләрне күздән кичерде. Абзардагы үгезләрмени! Аның караңгы төннәрдә корган нияте җимерелеп бара. Шушы күсене тотып, тереләй җиргә тыгу турында күпме хыялланган иде ул! Инде теләге тормышка ашты дигәндә генә, кире борылсыннар әле! Шагыйрьдән башка аны яклаучы да күренми...

– Нишлисез сез! – дип кычкырды Сираҗи. – Сез аңлыйсызмы кемне кулдан ычкындырганыгызны! Ул бит карак! Ат карагы! Күпме кешене ач-ялангач калдырган бәдбәхет!

– Син безгә аның кем икәнен сөйләмә, Сирай, – диде Рәхим. – Мин аны үз кулларым белән бәреп үтерергә әзер. Шулай да адәм баласы бит ул. Китсен!

– Юк... – диде Сираҗи. – Аңладым мин сезнең барыгызның да кем икәнен. Сез үзегез дә шуның белән теге дөньяга олагасы кешеләр идегез бит! Ат урлаганда тоткач, Бака Хәкимулланы нишләтте! Башын ярып чыгып киткән кеше үтерүче бит бу нәрсә! Бака бит шуннан мантый алмыйча китте! Син шуны яклыйсың, Рәхим! Мин аны тоттым! Гөнаһын миңа ягарсың!

Рәхим ат карагын якларга дип авызын гына ачкан иде, сүзен әйтә алмый калды – чәрелдәп кычкырган Шагыйрь тавышыннан барысы да дерт итеп куйды:

– Тотыгыз, тот! – Кабердән җир өстенә үрмәләгән Шагыйрь озын бармагын каядыр төртеп күрсәтте:

– Әнә! Әнә!!!

Ирләр арасындагы ызгыштан файдаланып, Кытай аягын, кулын бәйләгән бауларны кискән... Улын коткарырга омтылып та карамады ул – үзенә исән калырга кирәк иде, улына тимәсләр әле, тимәсләр... Үзе исән калса, коткарыр улын да! Тик үзенә котылырга, качарга, мөмкин кадәр ераккарак китәргә! Баулардан бушангач, ул тезләнгән килеш бераз артка чигенде, аннары кисәк борылып, су читендә үскән таллыкка ыргылды. Инеш ярыннан менгәч, арыш басуы. Арыш басуының теге ягында – урман. Анда инде бүре белән керсәләр дә эзләп таба алмаслар! Шундый уйлар белән сөзәк ярдан инешкә таба элдерде ул. Аякны уеп кергән бау рәхәтләнеп чабарга ирек бирми, әрнетә каһәр. Ике аягын укмаштырып бәйләгән бауны кисә алды, әмма уң аягын кысып бәйләгәнен кисәргә өлгермәде.

(Дәвамы бар)

 

"КУ" 08, 2018

Фото: pixabay

Теги: хикәя

Иң мөһим һәм кызыклы язмаларны Татмедиа Telegram-каналындаукыгыз

Нет комментариев